Οι δούλοι στην αρχαία Ελλάδα Αλήθειες, ψέματα και σκοπιμότητες

Του Θανάση Κουκοβίστα

Ο Ξενοφών στο έργο του «Περί Προσόδων» αναφέρει ότι τρεις από τους πιο επιφανείς Αθηναίους, ο Νικίας, ο ηττημένος στρατηγός της Σικελικής Εκστρατείας, ο Ιππόνικος και ο Φιλομονίδης, αποκόμιζαν σημαντικά κέρδη από την ενοικίαση δούλων τους στα ορυχεία. 

Ο Κλωντ Μοσέ σε άρθρο του με τίτλο «Ο Έλληνας Άνθρωπος και η Οικονομία» γράφει: «Οι επιγραφές επιτρέπουν να υπολογίσουμε την αντίστοιχη θέση των πολιτών, των μετοίκων και των δούλων ανάμεσα στα εργοτάξια των δημοσίων κατασκευών. Σε σύνολο 409 στο εργοτάξιο του Ερεχθείου, συναντούμε 20 πολίτες στους 71 συμβαλλομένους και... ανάμεσα στους εργάτες που επιχρίουν τις κολόνες, 7 πολίτες, 6 μέτοικους και 21 δούλους. Σε σύνολο 329, στο εργοτάξιο της Ελευσίνας, 9 πολίτες στους 27 εργολάβους και 21 πολίτες στους 94 ειδικευμένους εργάτες. Οι υπόλοιποι είναι μέτοικοι ή δούλοι. Αυτοί οι τελευταίοι εργάζονται δίπλα στον κύριό τους και παίρνουν θεωρητικά τον ίδιο μισθό, μέρος του οποίου επιστρέφουν σε αυτόν». 

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σήμερα με τους υπεργολάβους δημοσίων και ιδιωτικών επιχειρήσεων, που στην ουσία ενοικιάζουν τους εργάτες....

Περί διαφάνειας, ύψους αμοιβών ελευθέρων και δούλων

Από το ίδιο άρθρο του Μοσέ (από το ομαδικό σύγγραμμα «Ο Έλληνας Άνθρωπος», εκδ. «Ελληνικά Γράμματα», σελ. 61) εξάγονται μερικά χρήσιμα συμπεράσματα. Κατ’ αρχήν υπήρχε πλήρης διαφάνεια. Τις πληροφορίες τις αντλεί ο συγγραφέας από επιγραφές που διασώθηκαν και ήταν ανηρτημένες σε δημόσια θέα, ώστε ο κάθε πολίτης να πληροφορείται που και πόσα ξοδεύονται. Λίγο πιο πάνω, σελ. 60, γράφει ότι οι αμοιβές των αρχιτεκτόνων ήταν ελάχιστα πιο υψηλές από αυτές των εργατών, άρα δεν υπήρχαν «golden boys» με υπέρογκες αμοιβές στα δημόσια έργα, που δίνουν την ευχέρεια συναλλαγών «κάτω από το τραπέζι». Δεν υπήρχε, με άλλα λόγια, η σημερινή τυραννία των εργολάβων με την υπερτιμολόγηση, την κακή ποιότητα των έργων κι όλο αυτό το πλέγμα διαπλοκής με τους πολιτικούς. Φυσικά, μιλάμε για τα χρόνια μέχρι τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Από την Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία αρχίζει η παρακμή του αρχαίου κόσμου, που φιλοσοφικά την ορίζει ο Πλάτων, με τα στοιχεία του ανατολισμού που εισάγει στην ελληνική σκέψη, και πολιτικά ο Δημοσθένης. Καταγγέλλει στον Γ’ Ολυνθιακό λόγο του ο αρχαίος ρήτορας ότι τα σπίτια των παλαιών πολιτικών δεν διέφεραν από αυτά των γειτόνων του, ενώ οι συγκαιρινοί του πολιτικοί, με το πρόσχημα ότι διορθώνουν έναν δρόμο ή μια δημόσια βρύση, αποκτούν μέγαρα μεγαλύτερα από τα δημόσια, πράγμα που έδειχνε αλαζονεία και εθεωρείτο ύβρις. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι και ο ίδιος ο καταγγέλλων χρηματίστηκε από τον ταμία του Μεγάλου Αλεξάνδρου Άρπαλο, προκειμένου να διευκολύνει την απόδρασή του.

Ένα άλλο συμπέρασμα που εξάγεται από το άρθρο του Μοσέ είναι η ίση αμοιβή ελευθέρων, μετοίκων και δούλων. Όπως σημειώσαμε, το ίδιο συμβαίνει και σήμερα με τους υπεργολάβους, οι οποίοι αναλαμβάνουν μέρος ενός έργου και πληρώνουν μέρος της εργατικής αμοιβής που συμπεριλαμβάνεται στην συμφωνία με την εταιρεία, ενώ δεν απολείπουν οι περιπτώσεις που τους κλέβουν ακόμα και σε ένσημα ή τσεπώνουν το σύνολο των αμοιβών και εξαφανίζονται, όπως περιγράψαμε στο τ. 2, Νοέμβριος 2008, σελ. 134, σε άρθρο για την Μεγαλόπολη και την λειτουργία τους εργοστασίου της ΔΕΗ. Οι τρεις Αθηναίοι πολίτες που ενοικίαζαν τους δούλους στα ορυχεία και αποκόμιζαν σημαντικά κέρδη από την ενοικίασή τους όφειλαν τα κέρδη τους στο γεγονός ότι η αμοιβή των εργαζομένων στα ορυχεία ήταν η υψηλότερη που υπήρχε. Υπάρχουν τέσσερα παραδείγματα, ουσιαστικά, που αποδεικνύουν την καλή αμοιβή των δούλων. Είναι γνωστό ότι δούλοι από την Αθήνα δραπέτευαν και πήγαιναν στην Λακεδαίμονα να γίνουν είλωτες, γιατί τα έσοδά τους ήταν μεγαλύτερα. Γνωρίζουμε επίσης ότι μία από τις αιτίες που ηττήθηκε η Αθήνα στον Πελοποννησιακό πόλεμο ήταν η αρωγή που έδωσαν οι Σπαρτιάτες στους δούλους των ορυχείων του Λαυρίου και τους εμπόρους δούλους να το σκάσουν κι έτσι η εξαντλημένη οικονομικά Αθήνα έμεινε χωρίς πόρους να συνεχίσει τον πόλεμο. Τότε είχαμε και την μοναδική εξέγερση των δούλων στο Λαύριο, γιατί εξ αιτίας των πολεμικών δαπανών είχαν μείνει απλήρωτοι. Κάτι που επαναλαμβάνουν οι σημερινοί καταληψίες των επιχειρήσεων, όταν μένουν απλήρωτοι. Πριν μερικά χρόνια βρέθηκαν ασύλητοι τάφοι στο νεκροταφείο των δούλων στο Λαύριο. Οι τάφοι ήταν πλούσιοι σε χρυσά κτερίσματα. Αυτό σημαίνει ότι, για να θάβουν χρυσό με τους νεκρούς, είχαν περισσότερο στην κατοχή τους οι ζωντανοί. Στο Λαύριο επίσης βρέθηκε επιγραφή του 1^ου π.Χ. αιώνα, στην οποία αναγράφεται ότι κάποιος σήμερα είναι εργάτης στα ορυχεία, αλλά του χρόνου όχι μόνον θα έχει εξαγοράσει την ελευθερία του, αλλά θα είναι και πολίτης της Λαυρεωτικής. Τέλος, το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο δούλος τραπεζίτη, ο Πασίων.  Όχι μόνον από την αμοιβή του, πιθανώς να τον έκλεβε κιόλας, εξαγόρασε την ελευθερία του, αλλά αγόρασε και την τράπεζα του αφεντικού του και έζησε σαν απελεύθερος τραπεζίτης. Αργότερα μάλιστα είχε ο ίδιος δούλους και ένα εργαστήριο κατασκευής ασπίδων. Απέκτησε μεγάλη περιουσία και εθεωρείτο ο τρίτος πλουσιότερος άνδρας της Αθήνας. Έγινε Αθηναίος πολίτης το 376 π.Χ., αγόρασε κτήματα και κτήρια και, όταν αποσύρθηκε από τις επιχειρήσεις του, ενοικίασε για 10.000 δραχμές την τράπεζα και για 6.000 δραχμές, τον χρόνο, το ασπιδοποιείο στον δούλο του Φορμίωνα.

Η θέση των δημοσίων δούλων

Υπήρχαν πολλών ειδών δούλοι στην αρχαία Ελλάδα. Κατά πρώτον ήταν αυτοί που περιήλθαν στην δουλεία σαν λάφυρα πολέμου ή αγοράστηκαν από δουλεμπόρους. Μετά ήταν οι οικέτες, οι δούλοι του σπιτιού. Ήταν ακόμα οι θεράποντες -θεράπων του Αχιλλέως ήταν ο Πάτροκλος και δείχνει η σχέση τους την θέση που κατείχαν οι θεράποντες. Ήταν οι δούλοι ενός θεού. Αυτοί είχαν και το δικαίωμα να κατέχουν γη. Υπήρχαν όμως και δύο είδη δούλων, τα πιο κοινά, οι πελάτες και οι εκτήμοροι. Η λέξη πελάτης προέρχεται από το ρήμα πελάζω= πλησιάζω. Ήταν αυτοί που είχαν αδυναμία να ζήσουν και ζητούσαν να γίνουν δούλοι για να έχουν τροφή και εισόδημα. Οι εκτήμοροι εστερούντο ιδιοκτησίας, καλλιεργούσαν τα κτήματα των πλουσίων και έδιδαν για ενοίκιο το ένα έκτο της σοδειάς, εξ ου και η ονομασία τους. Δηλαδή η θέση τους ήταν κατά πολύ καλύτερη των σημερινών μισιακάριδων, που παραδίδουν την μισή σοδειά. Τέλος, μια άλλη κατηγορία ήταν οι δημόσιοι δούλοι. Τέτοιοι ήταν οι Σκύθες, που εκτελούσαν χρέη αστυνομικού και τηρητή της τάξης στην συνέλευση της Εκκλησίας του Δήμου ή στις θεατρικές παραστάσεις στο θέατρο του Διονύσου. Ήταν οπλισμένοι με ραβδί και είχαν το δικαίωμα να ραβδίζουν ακόμα και τους πολίτες, όταν αυτοί δημιουργούσαν επεισόδια.  

Οι δημόσιοι δούλοι, εκτός από τους αστυνομικούς, διεκρίνοντο σε δύο κατηγορίες,  εργάτες και υπαλλήλους. Οι εργάτες απησχολούντο στα δημόσια έργα και φαίνεται να ήταν λιγότεροι, γιατί αλλιώς δεν θα προέκυπτε η ανάγκη ενοικίασης δούλων των πολιτών. Οι υπάλληλοι δούλοι είχαν το προνόμιο να αποκτούν δικό τους σπίτι, να εγκαθίστανται όπου ήθελαν και έπαιρναν μέρος στις παλλαϊκές γιορτές. Δούλοι ήσαν οι δήμιοι και οι βοηθοί τους. Οι φύλακες των δημοσίων κτηρίων και των αρχείων ήταν κατά κανόνα δούλοι, καθώς και οι υπεύθυνοι του στρατιωτικού ταμείου, που ασκούσαν τον έλεγχο μέτρων και σταθμών. Συνήθως οι κλητήρες και βοηθοί των δικαστών ήταν κι αυτοί δούλοι. Στον Άρειο Πάγο είχαν θέση πίσω από τον πρόεδρο. Είναι χαρακτηριστικό ότι την κωδικοποίηση της νομοθεσίας οι Αθηναίοι ανέθεσαν στον δούλο Νικόμαχο. Για να καταλάβουμε την οικονομική υπεροχή των δούλων απέναντι στην πλειονότητα των πτωχών πολιτών, οι δούλοι είχαν αποκλειστεί της εργασίας στα πλοία, γιατί οι εργαζόμενοι στις τριήρεις είχαν ημερομίσθιο υψηλότερο (3 οβολούς) από τους δικαστές (2 οβολούς). Ενώ ο τύραννος της Κορίνθου Περίανδρος, ένας από τους επτά σοφούς, απαγόρευσε την εισαγωγή δούλων, για να βρίσκουν εργασία οι ελεύθεροι πολίτες και να μην πένονται.

Η θέση των ιδιωτικών δούλων

Κι εδώ υπήρχαν δύο κατηγορίες δούλων, οι οικούντες και οι χωρίς οικούντες. Οι τελευταίοι δεν ανήκαν στους οίκους των κυρίων τους, αλλά εργάζονταν ανεξάρτητα και τους έδιναν μέρος της αμοιβής τους. Επίσης, είχαν το δικαίωμα να εργάζονται συνεταιριστικά, όπως οι δούλοι υποδηματοποιοί του Τιμάρχου, που είχαν συστήσει συνεταιρισμό παραγωγής και του κατέβαλαν δύο οβολούς για τον κάθε εργάτη και τρεις για τον αρχιτεχνίτη. Ακόμα, θα βρούμε δούλους να διευθύνουν τις επιχειρήσεις των αφεντικών τους, όπως ο δούλος του Χρυσίππου, που διηύθυνε το υποκατάστημα στο Βόσπορο. Είναι καταγεγραμμένοι πολλοί δούλοι γιατροί, που υπηρετούσαν για πολλά χρόνια κοντά σε επιστήμονα γιατρό. Ασκούσαν εμπόριο, ήταν χρυσωτές, υποδηματοποιοί, σιδηρουργοί, καμινευτές μολύβδου και αργύρου, καθώς και ανεξάρτητοι γεωργοί. Πρέπει να εμορφώνοντο, αφού πολλοί διακρίθηκαν σαν φιλόσοφοι. Δύο από τους επιφανείς κυνικούς φιλοσόφους, ο Διογένης και ο Βίων ο Βορυσθενίτης, ήταν δούλοι. Μάλιστα, οι φίλοι του Διογένη προσφέρθηκαν να του εξαγοράσουν την ελευθερία του, αλλά αυτός τους απέτρεψε, λέγοντας ότι προτιμά να συνεχίσει να είναι δούλος. Δούλος, και μετά απελεύθερος, ήταν και ο μαθητής του Σωκράτους Φαίδων, που άνοιξε δική του φιλοσοφική σχολή στην Ηλεία. Δούλος, και μάλιστα ανάπηρος, ήταν ο στωικός φιλόσοφος Επίκτητος. Ήταν τόσοι πολλοί οι δούλοι που διέπρεψαν στα γράμματα, που, τον 2^ο αιώνα μ.Χ. ο Έρμιππος έγραψε βιβλίο για τους δούλους αυτούς.

Οι οικέτες δούλοι, δμώες ελέγοντο κατά την μυκηναϊκή εποχή, δεν εξεχωρίζοντο από τα μέλη του οίκου. Όταν ένας δούλος έμπαινε για πρώτη φορά στο σπίτι, η οικοδέσποινα τον εδέχετο προσφέροντάς του ξηρούς καρπούς, συνήθως καρύδια και ξερά σύκα, για να του υποδηλώσει ότι η ζωή του στο εξής θα ήταν γλυκιά. Εκτός από τις βοηθητικές οικιακές εργασίες (καθαρισμός του σπιτιού, μαγείρεμα κλπ) οι οικέτες δούλοι απησχολούντο στα κτήματα της οικογένειας. Ήταν όμως και δάσκαλοι των παιδιών ή τα συνόδευαν στο δημόσιο σχολείο και τα γυμναστήρια (παιδαγωγοί). Ελάμβαναν μέρος μαζί με την οικογένεια στις θρησκευτικές τελετές, ακόμα και στα Ελευσίνια Μυστήρια, έπαιρναν μέρος στις οικογενειακές γιορτές και ήταν ομοτράπεζοι των κυρίων τους σε περιπτώσεις εορτών, όπως στα Πιθοίγια, πρώτη ημέρα των Ανθεστηρίων. Από ταφικές επιγραφές που έχουν σωθεί, διαπιστώνουμε ότι δούλοι είχαν ταφεί στον οικογενειακό τάφο των κυρίων τους. Παιδιά δούλων ανατράφηκαν μαζί με τα παιδιά των αφεντικών τους. Η Αντίκλεια, η μητέρα του Οδυσσέως, μεγάλωσε τον Εύμαιο μαζί με τον μυθικό ήρωα, ενώ η Πηνελόπη την κόρη του Ευμαίου μαζί με τον Τηλέμαχο. Τέλος, αξίζει να σημειώσουμε ότι οι ιερείς του ναού της Αθηνάς στην Επίδαυρο ήταν αποκλειστικά δούλοι και ο αρχιερέας έπρεπε να είναι δούλος φυγάς και νικητής σε αγώνισμα μονομαχίας.

Είχαν οι δούλοι δικαιώματα;

Από τους διαλόγους των έργων του Αριστοφάνη διαπιστώνουμε την ελευθερία της συμπεριφοράς των δούλων απέναντι στα αφεντικά τους, που δεν απέχουν πολύ από την αλήθεια. Ο Ψευδοξενοφών μιλά για ασυδοσία των δούλων και γράφει ότι δεν παραμερίζουν για να περάσουν οι πολίτες ούτε ότι υπάρχει νόμος που να επιτρέπει να κτυπά κάποιος έναν δούλο. Και συνεχίζει, ότι και να υπήρχε αυτός ο νόμος, πάλι οι Αθηναίοι δεν θα τολμούσαν, γιατί υπήρχε κίνδυνος να κτυπήσει Αθηναίο πολίτη, που δεν διέφερε στην εμφάνιση από δούλο. Μάλιστα, υπήρχαν νόμοι που προστάτευαν τους δούλους. Ο Δράκων, νομοθέτης του τέλους του 6^ου αιώνα π.Χ., εθέσπισε ο φόνος δούλου να τιμωρείται με θανατική καταδίκη. Έχει καταγραφεί τέτοια καταδίκη. Ένας Αθηναίος πολίτης, αν ο δούλος του εκακοποιείτο από άλλον, είχε το δικαίωμα να τον μηνύσει για βλάβη. Ενώ οποιοσδήποτε Αθηναίος πολίτης είχε το δικαίωμα να μηνύσει όποιον εκακομεταχειρίζετο τον δούλον του. Αν κάποιος κατά λάθος σκότωνε τον δούλο του, εδικάζετο στο Παλλάδιον, δικαστήριο κοντά στον ναό του Ολυμπίου Διός, που εδίκαζε τα εξ αμελείας κακουργήματα. Ο ίδιος ο δούλος είχε το δικαίωμα να εισέλθει ικέτης στο Θησείο ή στον ναό των Ερινύων, να καταγγείλει τον κύριόν του και να απαιτήσει την πώλησή του σε άλλον. Τα δικαστήρια δεν έκαναν διάκριση ανάμεσα σε δούλους και ελεύθερους. Ο Φορμίων ενυμφεύθη την χήρα του Πασίωνος, που είχε γίνει Αθηναίος πολίτης, αφού ήδη είχε ενοικιάσει την τράπεζά του και το ασπιδοποιείο. Κατόπιν ήγειρε αξιώσεις επί της συνολικής περιουσίας του Πασίωνος και μάλιστα εκέρδισε την δίκη εναντίον του υιού του Πασίωνος, Απολλοδώρου, που φυσικά και αυτός ήταν Αθηναίος πολίτης. Λόγος πολύς γίνεται για την ποινή ραβδισμού των δούλων, για εγκλήματα που επέσυραν στους πολίτες χρηματικό πρόστιμο. Μάλιστα, κάποιοι υπολόγισαν ότι μία δραχμή πρόστιμο αντιστοιχούσε σε έναν ραβδισμό του δούλου. Αυτό που δεν έχουν όμως λογαριάσει είναι ότι τα χρήματα ήταν πολύ πιο πολύτιμα για τον δούλο (αν είχε να τα καταβάλει), προκειμένου να εξαγοράσει την ελευθερία του. Ακόμα, στα δικαιώματα των δούλων θα πρέπει να εντάξουμε και την δημιουργία ερανικών επιτροπών, οι οποίες είχαν σκοπό να συγκεντρώνουν χρήματα για την απελευθέρωσή τους. Την είχαν συστήσει πρώην δούλοι και κάθε δούλος που απελευθερωνόταν από τον έρανο, συνεισέφερε κι αυτός ένα πόσο για την απελευθέρωση κάποιου άλλου.

Οι δούλοι της Λακεδαίμονος

Ο Πλούταρχος κάνει διάκριση ανάμεσα σε δούλους και είλωτες, που είχαν στην κατοχή τους οι όμοιοι, δηλαδή οι πολίτες. Επίσης, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, όταν επαναστάτησαν οι είλωτες της Μεσσηνίας, εξεδόθη διάταγμα που όριζε ότι όποιος αιχμαλώτιζε Μεσσήνιο είλωτα επαναστάτη, θα τον κρατούσε για δούλο. Έτσι, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι Λακεδαιμόνιοι πολίτες, και μάλιστα οι ευπορώτεροι, κατείχαν προσωπικούς δούλους. Δεν φαίνεται όμως να είναι αλήθεια. Κατ’ αρχήν το πολίτευμα του Λυκούργου δεν άφηνε περιθώρια πλουτισμού σε κάποιους πολίτες. Απλούστατα η διάκριση είναι λεκτική και οφείλεται στην εργασία των ειλώτων. Όλοι οι είλωτες ανήκαν στο κράτος και αυτό παραχωρούσε στον κάθε πολίτη από δύο είλωτες για οικιακούς δούλους. Εξ αιτίας αυτού του γεγονότος ο Πλούταρχος και οι άλλοι συγγραφείς της αρχαιότητος, αλλά και οι νεώτεροι, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι υπήρχαν προσωπικοί δούλοι. Όλοι οι είλωτες ανήκαν στο κράτος και ήταν υποχρεωμένοι να καλλιεργούν τα χωράφια. Κάθε οικογένεια πολιτών λάμβανε από τους είλωτες 70 μεδίμνους κριθαριού για τον άνδρα και 12 για την γυναίκα, περίπου 6.000 λίτρα συνολικά, ενώ επίσης παρέδιδαν περίπου 3.000 λίτρα κρασιού και λαδιού. Αυτή η υποχρέωση των ειλώτων δεν αυξήθηκε ποτέ. Έτσι, ενώ οι πολίτες είχαν ένα σταθερά μικρό εισόδημα, οι είλωτες συγκέντρωναν στα χέρια τους πλούτο από τις χρονιές που η σοδειά ήταν καλή και που κρατούσαν το υπόλοιπο για τον εαυτό τους και είχαν το δικαίωμα να το πουλήσουν.

Έτσι, με την πρόοδο στην καλλιέργεια και την αύξηση της σοδειάς οι είλωτες σώρευαν πλούτο. Ένα άλλο μέσο πλουτισμού για τους είλωτες ήταν τα πολεμικά λάφυρα. Γνωρίζουμε ότι ο κάθε Λακεδαιμόνιος οπλίτης είχε δορυφόρους (αυτούς που κουβαλούσαν τον οπλισμό τους) είλωτες, οι οποίοι όμως εστρατεύοντο κατά περίσταση είτε σαν ψιλοί (βοηθητικοί) είτε και ως οπλίτες. Τα λάφυρα, λοιπόν, από κάθε μάχη παραδίδονταν αποκλειστικά στους είλωτες. Ο λόγος που ο Λυκούργος είχε επιλέξει αυτή την νομοθεσία ήταν για να μην πλουτίσουν οι πολίτες και στραφούν στην καλοπέραση, εγκαταλείποντας το πρώτιστο καθήκον τους να είναι άριστοι πολεμιστές υπερασπιστές των συμφερόντων της πατρίδας τους. Το πλέον χαρακτηριστικό γεγονός που δείχνει το μέγεθος του πλουτισμού των ειλώτων είναι το ακόλουθο: επειδή το δημόσιο ταμείο της Σπάρτης είχε στερέψει, ο βασιλέας Κλεομένης όρισε ότι κάθε είλωτας μπορούσε να εξαγοράσει την ελευθερία του έναντι πέντε μνων αργύρου. Το ποσό που συγκεντρώθηκε ήταν το υπέρογκο των 500 ταλάντων και απελευθερώθηκαν έτσι 6.000 είλωτες. Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό γιατί οι Αθηναίοι, καθώς και δούλοι άλλων περιοχών, το έσκαγαν και πήγαιναν στην Λακεδαίμονα για να γίνουν είλωτες.

Από τον Αριστοτέλη ξεκινά η συκοφάντηση της κρυπτείας. Πρώτος ο Αβδηρίτης φιλόσοφος έγραψε ότι επιτρεπόταν στην κρυπτεία ο φόνος ενός είλωτα (αν και δεν ήταν μέρος της δοκιμασίας) κι έτσι οι Σπαρτιάτες εύρισκαν ευκαιρία να σκοτώνουν όποιον είλωτα ήταν επίφοβος. Η κρυπτεία όμως ήταν μια δοκιμασία των νέων Λακεδαιμονίων να επιβιώσουν κάτω από τις πλέον αντίξοες συνθήκες, καθώς και μέρος της προετοιμασίας εισόδου στην τάξη των ομοίων. Υποχρέωση των νέων ήταν κρυφά να κλέψουν είδη διατροφής ή ό,τι άλλο θα τους εξασφάλιζε την επιβίωση και όχι ο φόνος ειλώτων. Η τιμωρία των ειλώτων ή η πώλησή τους ήταν αποκλειστικά κρατική υπόθεση. Μάλιστα, αν οι μετέχοντες στην κρυπτεία εγίνοντο αντιληπτοί, τότε τους περίμενε μαστίγωμα και υποχρεωτική στέρηση τροφής για ένα διάστημα. Είναι συγκινητικό ότι ακόμα και στις ημέρες μας τα νεαρά Μανιατόπουλα επιδίδονται στην κρυπτεία, δηλαδή την κλοπή τροφίμων, και έχουν διατηρήσει ακόμα και την ονομασία της,κρυψία. Αξιοσημείωτη είναι η κρατική συμπεριφορά προς τους μόθακες ήμόθωνες, δηλαδή τα νόθα τέκνα πολιτών από γυναίκες είλωτες. Αυτά ελάμβαναν την ίδια αγωγή με τα παιδιά των πολιτών χωρίς διάκριση και μπορούσαν να εξελιχθούν σε πολίτες με πλήρη δικαιώματα. Όσοι από τους είλωτες διεκρίνοντο στο πεδίο της μάχης έπαυαν να ήταν δούλοι και μετατάσσονταν στην τάξη τωννεοδαμώδων, δηλαδή των απελεύθερων. 

Σύγχυση και στρεβλώσεις

Λίγο πολύ η κατάσταση των δούλων στην αρχαιότητα ήταν η ίδια σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Είχαν δικαιώματα και απελάμβαναν προστασίας, κυρίως οι κρατικοί δούλοι, όπως σήμερα έχουν καλύτερες αμοιβές και προστατεύονται περισσότερο οι δημόσιοι υπάλληλοι από τους υπαλλήλους του ιδιωτικού τομέα. Η κυριότερη σύγχυση είναι το μπέρδεμα των δούλων της αρχαίας Ελλάδος με τους δούλους των άλλων ανατολικών λαών και της Ρώμης και ιδίως της περιόδου των αυτοκρατόρων. Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι τα θεοκρατικά καθεστώτα της Ανατολής βόλευαν αφάνταστα την ολοκληρωτική εξουσία των αυτοκρατόρων ή την αμφισβήτησή τους από τους αντιπάλους τους. Στην αρχαία Ελλάδα οι δούλοι δεν διέφεραν από αυτό που σήμερα ονομάζουμε έμμισθους εργαζόμενους και μάλιστα με καλύτερες αμοιβές αναλογικά. Η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων που προβάλλεται σηκώνει πολύ συζήτηση, αν θεωρήσουμε ότι τα πολιτικά δικαιώματά μας σήμερα εξαντλούνται στην συμμετοχή μας σε εκλογές. Όσο για την ελευθερία λόγου που απελάμβαναν οι δούλοι, δεν έχουμε παρά να διαβάσουμε τα σωθέντα έργα του Αριστοφάνη και των άλλων συγγραφέων της αρχαιότητας. Στην ουσία θέλουν να δικαιολογήσουν το δουλοκτητικό καθεστώς των πρόσφατων αιώνων και τα μαρτύρια των μαύρων σκλάβων της Αμερικής, που η θέση τους φυσικά δεν είχε καμία σχέση με την θέση των δούλων στην αρχαία Ελλάδα.

Εντυπωσιακή είναι η θέση οπαδών του μαρξισμού, που επιμένουν ότι η κοινωνία της Αρχαίας Ελλάδος ήταν δουλοκτητική, είτε αγνοώντας τα κείμενα του ίδιου του Μαρξ είτε σκόπιμα παραβλέποντάς τα. Γράφει ο Μαρξ: «Το μικρό νοικοκυριό του αγρότη και η ανεξάρτητη επιχείρηση του χειροτέχνη, που και τα δύο αποτελούν εν μέρει την βάση του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής και εν μέρει, ύστερα από τη διάλυσή του, εμφανίζονται δίπλα στην κεφαλαιοκρατική επιχείρηση, αποτελούν ταυτόχρονα την οικονομική βάση των κοινωνιών της Κλασικής Αρχαιότητας στα καλύτερά της χρόνια, αφού πρώτα η κλασική Αρχαιότητα διέλυσε την αρχική ανατολίτικη κοινοκτημοσύνη, και προτού η δουλεία επικρατήσει στα σοβαρά στην παραγωγή» («Το Κεφάλαιο», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 1^ος, σελ. 350). Η δουλεία όμως άρχισε να επικρατεί σοβαρά στην παραγωγή από την είσοδο στον Μεσαίωνα και μέχρι τον 19^ον αιώνα, όταν την δουλεία αντικατέστησε η έμμισθη εργασία ελευθέρων, υποτίθεται, ανθρώπων.

Η δουλεία στο Βυζάντιο

Στα λόγια η χριστιανική θρησκεία θέλει όλους τους ανθρώπους ελεύθερους. Όμως από την σύστασή της η εκκλησία όχι μόνον δέχεται τον θεσμό της δουλείας, αλλά και απειλούσε τους απείθαρχους δούλους. Ο Παύλος γράφει: «Πάσα ψυχή εξουσίαις υπερεχούσας υποτασσέσθω. Ου γαρ έστιν εξουσία ει μη υπό του Θεού∙ αι δε ούσαι εξουσίαι υπό του Θεού τεταγμέναι εισίν. Ώστε ο αντιτασσόμενος τη εξουσία τη του Θεού διαταγή ανθέστηκεν∙ οι δε ανθεστηκότες εαυτοίς κρίμα λήψονται» (Προς Ρωμαίους, ΙΓ΄, 1-2). Θέλει τις ψυχές να υποτάσσονται ο Παύλος, δεν του αρκεί η δουλεία του σώματος. Ενώ οι ταγμένες εξουσίες από τον θεό παραπέμπουν αμέσως στην ελέω θεού βασιλεία του Μεσαίωνα. Και φοβερίζει ο «απόστολος των εθνών» ότι περιμένει τιμωρία αυτούς που θα τολμήσουν να αντισταθούν. Προς τον Τιμόθεον γράφει: «όσοι εισίν υπό ζυγόν δούλοι, τους ιδίους δεσπότας πάσης τιμής αξίους ηγείσθωσαν ίνα μη το όνομα του Θεού και η διδασκαλία βλαφημήται» (α, στ). Πιο άγριος όμως ο απόστολος Πέτρος συστήνει: «εν παντί φόβω τοις δεσπόταις ου μόνον τοις αγαθοίς και επιεικέσιν, αλλά και τοις σκολιοίς» (Α, β, 18). Ενώ ο Μέγας Βασίλειοςπροτρέπει: «όσοι δε υπό ζυγόν όντες δούλοι, ταις αδελφότησιν προσφεύγουσι, νουθετηθέντας αυτούς και βελτιωθέντας αποπέμπεσθαι χρη τοις δεσπόταις» (Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας», τ. 53, σελ 207). Δηλαδή, σύμφωνα με τον Πέτρο, οι δούλοι πρέπει να τιμούν και τους δεσπότες που τους βασανίζουν και σύμφωνα με τον Βασίλειο, αν καταφύγει κάποιος δούλος στην εκκλησία, να τον νουθετούν, για να βελτιωθεί και να τον ξαναστέλνουν στον αφέντη του. Δεν είναι όμως μεμονωμένα περιστατικά. Στην σύνοδο της Γάγγραςαποφασίστηκε ότι είναι καταραμένος όποιος με πρόσχημα τις καλές προθέσεις συμβουλεύει τους δούλους να εγκαταλείψουν τους κυρίους τους και να μην τους υπηρετούν με σεβασμό και ευγνωμοσύνη. Έτσι αφώρισε τον επίσκοπο Ευστάθιο, διότι καλούσε τους δούλους να εξεγερθούν και να γίνουν μοναχοί. Ας δούμε όμως τι τιμωρία προβλέπει για τον φόνο δούλου μια «νεαρά» (=νόμος) του Ιουστινιανού: «Όποιος σκοτώσει δίχως λόγο δούλο, αρσενικό ή θηλυκό, υποζύγιο ή ζώο από ξένο κοπάδι, θα πληρώσει στον ιδιοκτήτη την ανώτερη τιμή, που είχαν αυτά τα πράγματα, όταν έγινε ο φόνος». Πράγμα ο άνθρωπος ίδιας αξίας με ένα ζώον. Αθάνατη χριστιανική ισότης. Αλλά για ποια ισότητα μιλάμε; Ο πολυτιμώμενος πατέρας της εκκλησίας Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης γράφει ότι ο δούλος πρέπει να παραμένει δούλος, γιατί έτσι θα έχει την ευκαιρία να υπηρετήσει έναν κύριο επί της Γης και έναν στους ουρανούς.

Επίλογος

Η αιτία της κατασυκοφάντησης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού βρίσκεται στην άγνοια που πρέπει να έχει ο σημερινός άνθρωπος, γιατί έτσι θα καταλάβει ότι βρίσκεται σε μειονεκτικότερη θέση από τους δούλους της αρχαίας Ελλάδος. Να αντιπαραβάλλει την δική του κατάντια με έναν ψεύτικο μύθο και να έχει την πεποίθηση ότι βρίσκεται σε καλύτερη οικονομική κατάσταση. Πράγματι, υπάρχει μια μεγάλη διαφορά, οι δούλοι στην αρχαία Ελλάδα δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Για την ελευθερία λόγου που απολάμβαναν είναι άσκοπο να μιλήσουμε, αφού είχαν κατά πολύ μεγαλύτερη από την δική μας. Όμως ποια είναι τα πολιτικά δικαιώματα που ασκούμε εμείς σήμερα; Ψηφίζουμε, όποτε έχουμε εκλογές, και από εκεί και πέρα δεν έχουμε καμία άλλη συμμετοχή στην διοίκηση. Άλλοι διοικούν και κατά κανόνα νομοθετούν και πράττουν αντίθετα με την θέληση του κυρίαρχου λαού. Τα δημοψηφίσματα, την πλέον γνήσια έκφραση δημοκρατίας, τα αποφεύγουν όπως ο διάβολος το λιβάνι. Ενώ ένα πλέγμα διαπλοκής πολιτικών, επιχειρηματιών και συνδικαλιστών κρατά τις αμοιβές χαμηλά. Οι παρεχόμενες κοινωνικές υπηρεσίες ήταν καλύτερες τότε. Τότε οι δούλοι είχαν δικαίωμα περίθαλψης στα ασκληπιεία, πληρώνοντας ό,τι είχε και μπορούσε ο καθένας. Ένα παιδί είχε προσφέρει ένα από τα παιχνίδια του. Ένας δούλος στην αρχαία Ελλάδα δεν είχε την ανάγκη σύνταξης, αφού, όταν γινόταν ανήμπορος, ο κύριός του δεν διεννοείτο να τον εγκαταλείψει, αλλά τον τάιζε και, πιθανώς, τον πλήρωνε και , τέλος, τον έθαβε στον οικογενειακό τάφο του. Ο γέρος δούλος απελάμβανε τον σεβασμό των γέρων ελεύθερων πολιτών. Φθάνει μονάχα να διαβάσουμε την Ιλιάδα, για να δούμε τον σεβασμό προς τα πρόσωπα της Ευρύκλειας και του Ευμαίου.

Πηγή Περιοδικό "ΟΡΙΟΝ"
http://antikatoxiko.blogspot.com/